Mesnevi özellikleri, konuları, bölümleri nedir?

 Mesnevi İran edebiyatına özgü bir nazım biçimidir. Türk ve Arap edebiyatına oradan da tüm dünya edebiyatlarına İran edebiyatından geçmiştir. İkilikler halinde yazıldığı ev ikilikteki dizelerin birbiri ile kafiyeli olması nedeni ile "Mesnevi" olarak adlandırılmıştır. Peki, Mesnevi nedir? Mesnevi özellikleri, konuları, bölümleri nedir?

MESNEVİ NEDİR?

Bir olay ya da olaylar dizisinin zaman, mekan, kişi unsurlarıyla birlikte şiir şeklinde aktarıldığı edebi türdür.

MESNEVİ ÖZELLİKLERİ NEDİR?

≫Divan edebiyatına ait bir nazım şeklidir. 

≫ İran edebiyatından Türk edebiyatına geçmiştir. 

≫ Nazım birimi olarak beyit kullanılmış, beyit sınırlaması yoktur. 

≫ Oldukça uzun bir edebi tür olduğundan her beyti kendi arasında kafiyeli olup kafiyeler (aa, bb, cc, dd, ee…) şeklindedir. 

≫ Olaya dayandığı için beyitler arasında konu birliği gözetilir. 

≫ Genellikle aruzun kısa kalıplarıyla yazılır. 

≫ Mesnevilerde aşk, kahramanlık, din, tasavvuf ve felsefi gibi konular işlenmektedir. 

≫ Mesneviler bir bakıma Divan Edebiyatı Dönemi’nde günümüz roman ve hikâyelerin yerini tutan uzun soluklu eserlerdir. 

≫ Beş mesnevisi olan şairlere hamse sahibi şair denilmiştir.

Mesnevi aruzun kısa kalıplarıyla yazılır; daha çok şu kalıplar kullanılmıştır:

• mefâ'îlün mefâ'îlün fe'ûlün
• mef'ûlü mefâ'ilün fe'ûlün
• fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün
• Fe'ilâtün Fe'ilâtün Fe'ilün

Hamse

Aynı şair tarafından kaleme alınmış beş mesneviye hamse denir.

Hamse geleneğini başlatan sanatçı Genceli Nizami'dir. Nizami, mesnevide Azerbaycan edebiyatının en büyük şairlerinden biridir.

-Mi'râciye (Mi'râc-ı Nebi)Mesnevinin ana bölümler hâlinde kurgulanmış kendine özgü bir mimarisi vardır. İlk döneme ait Türkçe mesnevîlerde her şairin riayet ettiği bir mesnevî formundan söz etmek mümkün değildir. Nazım biçiminin kullanımı edebiyatta yaygınlaştıkça mesnevi formu da belli bir sistematik kazanmıştır.

Klasik mesnevi formunun unsurları şu şekildedir:

-Besmele

-Dibâce (ön söz)

-Tevhîd

-Münâcât

-Medh-i Çihâr-Yâr-ı Güzîn

-Sebeb-i te'lîf (eserin yazılış sebebi)

-Âgâz-ı Dâstân (konuya başlangıç),

Hâtime (sonuç).

Bu unsurlara dair bazı açıklamalar:

Sebeb-i te'lîf: Eserin yazılış nedeninin anlatıldığı bölümdür. Bu bölüm için "sebeb-i nazm-ı kitâb" şeklinde adlandırmalar vardır.

Âgâz-ı dâstân: Esas konunun işlendiği bölümdür. Mesnevinin en hacimli bölümüdür. Bu bölüm için âgâz-ı kitâb, âgâz-ı kıssa şeklinde adlandırmalar da vardır.

Hâtime: Mesnevilerin bitiş bölümüdür. Bu bölümün edebiyat tarihi açısından en önemli yönü, mesnevinin adı, kaç beyit olduğu, nerede ve ne zaman yazıldığı gibi birçok birincil derecede önemli bilgileri içermesidir.

Konu ne olursa olsun bir mesnevide bu bölümlerin pek çoğu bulunur.

Mesnevide olaylar bir masal anlatımı ile sürer. Anlatış ve tasvirler akıl ve mantık sınırından taşarlar. Yer ve zaman belirsizdir. Tasvirlerde aşırı abartmalar göze çarpar. Hikâye kahramanları olağanüstü davranışlarda bulunurlar. Ağırlık merkezi aşk olan mesnevilerde cin, peri, dev, cadı, ejderha gibi masal motifleri çok bulunur. Bazan bu aşk ve imajlar, tasavvufi veya alegorik-sembolik nitelikler gösterebilirler.

MESNEVİ KONULARI NEDİR?

Mesnevide konu her ne olursa olsun, ilk dikkati çeken özellik olayın bir masal havasında anlatılmasıdır. Akıl ve mantık ölçülerini aşan bir sürü olay birbirini izler. Olayın geçtiği yer ve zaman belirsizdir. Konuda birlik sağlanamamıştır. Hikâyenin bölümleri birbirine eklenmiş ilgisiz parçalar gibi görünür. Çevre tasvirleri gerçeğe uygun değildir, hikâye kahramanları doğaüstü davranışlarda bulunur. Hikâyelerde cinler, periler, devler, cadılar, ejderhalar gibi masal motifleri sık sık işlenir.

Mesneviler aşk, dini ve tasavvufi, ahlaki-öğretici, savaş ve kahramanlık, bir şehri ve şehrin güzelliklerini anlatma, mizah gibi türlü konularda yazılmıştır. Divan edebiyatında roman ve hikâye gibi türler olmadığı için mesneviler bir bakıma bu türlerin yerini tutmuşlardır.

On bölümden oluşur.

Aynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye "Hamse" adı verilir. Hamse sahibi olmak bir itibar kaynağıdır. Hamse sahibi olarak tanınmış önemli divan şairleri: Ali Şir Nevâi, Taşlıcalı Yahya, Nev'i-zâde Atâi'dir.

Mesnevilerde konu değişik olabilir:

1-Aşk: En güzel mesneviler aşk konulu mesnevilerdir. Büyük şairlerin çoğu herkesçe bilinen aşk hikayelerini mesnevi biçiminde kaleme almıştır:

Örnekler için Aşk konulu mesnevilere bakınız(Leyla vü Mecnun, Yusuf u Züleyha).

Diğer mesnevi konuları:

2-Din Tasavvuf

Örnek için Süleyman Çelebi'nin Mevlit adlı eserini inceleyiniz.

Not:16. Yüzyılda Peygamber Efendimizin fiziksel özelliklerinin anlatıldığı "Hilye" isimli bir nazım biçimi ortaya çıkmıştır. Bu türde en güzel örnekler Hakani Mehmet Efendi tarafından verilmiştir.

Örnekler için Hakani Mehmet Efendi "Hilye"lerini inceleyiniz.

3- Ahlaki Öğretici Mesneviler:

4-Yiğitlik savaş ve kahramanlık konulu mesneviler: (din düşmanları ile yapılan mücadele anlatılır)

Bu mesneviler gazavat-name (gaza-name) fetih- name gibi isimlerle anılır.

5-Bir şehrin güzelliğini anlatan mesneviler:

Bu mesneviler şehr-engiz (şehrengiz) olarak adlandırılır.

6-Hicvi Mizahi Mesneviler:

Şeyhi'nin Har-name isimli eserini inceleyiniz

Mesnevilerde her beyitin ayrı kafiyeli olması nedeniyle büyük bir yazma kolaylığı vardır. Bu yüzden anlatım esasına dayanan, hikâye niteliği taşıyan destanlar, uzun aşk hikâyeleri, şehrengizler, didaktik(öğretici), dini-ahlaki konular mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmıştır. Bunun yanında divan şairleri arasında mesneviye hiç iltifat etmeyenler de vardır (msl. Bakî, Nedim).

Eski edebiyatımızda mesnevi asla gazel ve kaside gibi ön planda tutulmamış, hatta yalnızca mesnevi yazan şairlerin sanatı küçümsenmiştir.

MESNEVİ BÖLÜMLERİ NEDİR?

1-Dibace –şiir ya da düz yazı- (önsöz)

Mesneviler bir önsöz ile başlar. Şair bazen bu bölümü düz yazı bazen de şiir biçiminde yazar. Bu bölümde mesnevinin yazılış amacından bahsedilir. Dua edilir.

Örnek için Fuzuli'nin "Leyla ve Mecnun" (Leyla vü Mecnun) adlı eserine bakınız…

Diğer Bölümler:

2-Tevhit (Birlik)

Allah'ın varlığının birliğinin anlatıldığı bölümdür. Tevhit bir tasavvufi düşüncedir. Kainatın parça parça; ama aslında bir bütün olduğu vurgulanır.

3-Münacaat

Allah'ın türlü vasıfları ile övüldüğü bir bölümdür.

4-Nat

Peygamber Efendimizin türlü vasıfları ile övüldüğü bölümdür.

5-Miraciye

Peygamberimizin Miraca çıkması olayının anlatıldığı bölümdür.

Miraciye her mesnevide bulunmayabilir.

6-Medh-i Çihar-yar-ı Güzin (Dört halifenin övülmesi)

Dört halifenin (Hz. Ömer, Hz Osman, Hz. Ali, Hz Ebu Bekir) türlü vasıfları ile övüldüğü bölümdür. Bu bölüm her mesnevide bulunmaz.

7-Eserin Sunulduğu Kişiye Övgü:

Eser kim için yazılmışsa –kimin takdirine sunulmuşsa o kişinin övüldüğü bölümdür.

8-Eserin yazılış nedeni:

Bu bölüm bazı mesnevilerde bulunur. Her eserin bir yazılış amacı bulunur. Şair bazen bu bölümde amacından bahseder.

Örnek için Şeyh Galip'in ünlü eseri Hüsn ü Aşk'ı inceleyiniz.

9-Asıl Konu: (Agaz-ı Destan)

Yapıtın esas konun işlendiği bölümdür. Kendi içinde bölümlere ayrılır.

10-Son Söz (Hitame)

Mesnevinin son bölümüdür. Uygun bir dille eser sonlandırılır. Eser, yazar adı, yazılış tarihi gibi bilgiler verilir.